Ystyr y cysyniad
o leoleiddio yw addasu cynnyrch i anghenion ieithyddol a diwylliannol y farchnad
darged.
Mae’r cysyniad o
leoleiddio yn berthnasol i’r cyfieithydd yn ogystal â’r cwsmer a gynhyrchodd
y ddogfen sydd i gael ei chyfieithu yn y lle cyntaf. O ganlyniad, gellir ystyried
yr uned hon yn yr un cyd-destun â’r uned ar ragolygu, fel ystyriaeth arall
wrth gyfathrebu â chynulleidfa.
Ystyriaethau lleoleiddio
Ystyriwch y jôc ganlynol
fel enghraifft:
Cwestiwn:
‘Pryd mae ffermwr fwyaf gofalus o’i foch?’
Ateb:
‘Pan fydd o’n siafio!’
Buasai bron ym amhosibl
cyfieithu’r jôc yma i iaith arall gan ei bod yn dibynnu ar ddealltwriaeth
sydd bron yn gynhenid, fod treiglo yn digwydd yn y Gymraeg gan addasu geiriau
ac, yn yr achos yma, achosi amwysedd ystyr.
Ystyriwch eich bod
eisiau chwarae ar eiriau yn y fath fodd ag uchod er mwyn gwerthu cynnyrch
mewn gwlad neu trwy gyfrwng iaith arall. Buasai chwarae ar gymhlethdodau ieithyddol
o’r fath yn anodd ac yn agos at fod yn amhosibl eu trosglwyddo rhwng ieithoedd. Er hynny, fel arf marchnata mae chwarae ar eiriau yn bwysig
iawn, ac efallai y byddai disgwyl i'r cyfieithydd gyfieithu brawddeg fachog
yn Saesneg sy’n defnyddio slang neu eiriau mwys, sy’n gwneud dim synnwyr
yn y Gymraeg. Rhaid i ysgrifenwyr sylweddoli na ellir
cyfieithu, na throsglwyddo hiwmor o un iaith i'r llall heb sôn am dros ffiniau
gwledydd gwahanol.
Yn yr un modd gall
enw cwmni neu gynnyrch fod ag ystyr ddifrïol neu gwbl wirion mewn iaith arall.
Yn Tsieina yn ôl y sôn, cyfieithodd y cwmni Coca-Cola ei hysbysebion gan ddefnyddio’r
seiniau ke-kou-ke-la. Ni ddeallodd y cwmni bod
y frawddeg yn golygu ‘brathu’r penbwl cwyr’ neu ‘caseg wedi’i llenwi â chwyr’
yn dibynnu ar y dafodiaith. Ymchwiliodd Coca
Cola wedyn 40,000 o nodau Tsieineaidd i ganfod
cyfatebiad ffonetig agos sef ko-kou-ko-le sef
rhywbeth tebyg i ‘ hapusrwydd yn y geg.’ Yn India
hysbysebwyd y ddiod Horlicks gan dynnu sylw at
ei gallu i atal bod eisiau bwyd yn y nos, ond yn ôl y sôn, fe'i cyfieithwyd
i iaith Tamil fel 'ugain dyn yn cysgu o dan goeden.'
Mae sawl rhaglen deledu wedi defnyddio enghreifftiau
o wledydd gwahanol lle mae gan gynnyrch enw sydd yn berffaith arferol yn
iaith y wlad honno, ond sydd ag ystyr wahanol mewn ieithoedd eraill.
Yn aml hefyd bydd
ymgais i gyfieithu enwau ffilmiau heb ystyried cynnwys y ffilmiau eu hunain.
O bosibl, byddai'n well i'r cwmni sy'n rhyddhau'r ffilm
roi enw newydd sy'n fwy cydnaws â chwaeth y gynulleidfa.
Mae iaith ac arferion
yn amrywio o wlad i wlad. Mae cath ddu yn croesi'r ffordd o flaen car yn arwydd
o lwc ddrwg yn Sbaen ac yn arwydd o lwc dda yng Nghymru. Bu bron i'r cyfieithiad
Sbaeneg o Gwladfa Patagonia, R. Bryn Williams (Gwasg Carreg
Gwalch, 2000) fod yn llanastr cyn i'r golygydd nodi bod y cyfieithydd wedi
defnyddio'r ferf 'coger'. Yn
Sbaeneg Sbaen mae defnyddio’r ferf 'coger' yn
yr ystyr dal e.e. ‘cogió el tren a las seis’ (daliodd
y trên am chwech o’r gloch), neu ddal gafael yn gwbl arferol, ond yn Sbaeneg
nifer o wledydd yn America Ladin mae gan 'coger'
ystyr rhywiol tra amheus. Bydd ffilmiau tramor yn
cael eu trosi i mewn i Sbaeneg America Ladin a Sbaeneg Sbaen oherwydd yr
amrywiadau ieithyddol a diwylliannol sy'n bodoli rhwng y ddwy ardal. Nid
yw'r enw Nova ar gar yn addas mewn gwledydd lle
siaredir Sbaeneg er hynny, gan fod ‘no va’ yn golygu ‘nid yw’n mynd’. Er nad yw'n dibynnu
ar gyfieithu hwyrach mai’r enghraifft fwyaf diweddar o gam
gwag diwylliannol yw hysbyseb y cwmni siocled Cadbury’s yn India am siocled Temptations. Yn yr hysbyseb mae map o India
a'r slogan "Rwyf yn rhy dda i gael fy rhannu. Be ydw i? Temptations Cadbury’s
ynteu Kashmir?’ gan gyfeirio at yr ardal lle
lladdwyd 36,500 o bobl ers 1986 o ganlyniad i ryfela rhwng Pacistan ac India.
Mae ystumiau corfforol
ac arferion cymdeithasol hefyd yn amrywio o wlad i wlad. Mewn gwledydd Mwslemaidd er enghraifft, ystyrir y llaw chwith fel
llaw aflan, ac yn draddodiadol ym Mhrydain ystyrir ei bod yn ddigywilydd
pwyntio at bobl. Mewn nifer o wledydd ar gyfandir Ewrop mae cusanu wrth gyfarch
pobl yn llawer mwy cyffredin nag y mae yng Nghymru a gweddill gwledydd Prydain.
Yn Nghymru mae codi bawd yn gyfarchiad cyffredin sy'n cyfleu agosatrwydd
ond mae wedi peri ofn i bobl o wledydd eraill sydd ddim yn gyfarwydd â'r
ystum.
Yng Nghymru rydym
wedi hen arfer gweld ymgyrchoedd hysbysebu a luniwyd yn Saesneg ond na ellir
eu cyfieithu i'r Gymraeg i'w gwneud yr un mor fachog. Diffyg ystyriaeth o'r
angen i gyfieithu i'r Gymraeg sy'n achosi hyn a gellir gwella'r sefyllfa gyda
phroses lunio hysbyseb sy'n ystyried hynny. Yn well byth, byddai llunio hysbyseb
dwyieithog o'r cychwyn yn y pendraw yn fwy effeithiol ac yn rhatach. Gellid
hefyd lunio hysbyseb sy'n dibynnu ar yr ochr weledol yn llwyr. Wrth gwrs,
fel arfer mae llun a slogan yn mynd law yn llaw er mwyn cryfhau'r ystyr. Ystyriwch
y slogan yn erbyn yfed a gyrru 'Don't dice with death' oedd hefyd yn cynnwys llun o gar wedi ei gywasgu
fel ei fod ar siâp dis. Mae'n arf marchnata da iawn
ond yn anffodus mae'n dibynnu'n llwyr ar ddywediad Saesneg na ellir ei gyfieithu
i'r Gymraeg. Serch hynny, mae yna enghreifftiau clodwiw
iawn o sloganau Cymraeg sydd wedi cael eu cyfieithu, neu'n rhai gwreiddiol.
Ystyriwch er enghraifft y slogan gan gwmni Lloyd's
Motors, Aberystwyth yn hysbysebu car Land Rover 'Un garw am
fod yn esmwyth' sy'n chwarae ar y defnydd o idiom Gymraeg ac yn defnyddio
gwrthgyferbyniad. Wrth gwrs, buasai'n anodd iawn
cyfieithu'r slogan hwn i'r Saesneg. Enghraifft arall dda oedd slogan a welwyd
ar faniau swyddfa’r post rai blynyddoedd yn ôl yn sôn am ‘godi ffôn i godi
calon’, unwaith eto yn gwneud defnydd creadigol o idiom Gymraeg. Gwelwyd
enghraifft o leoleiddio yn cael ei ddefnyddio i'r eithaf mewn hysbyseb ar
giât yn Fachwen ger Llanberis, Gwynedd. Edrychai'r hysbyseb yn debyg i hyn:
MAE'R TIR HWN YN BREIFAT DIM OND POBL LEOL,
GYDA'R NOS YN UNIG,
A PHYSGOTWYR GYDA THRWYDDED GAIFF FYND Y FFORDD YMA. RHOWCH HELP I NI
I GADW'R YMWELWYR A THRESPAWSYR ODDI AR Y TIR HWN. MAE LLWYBR CYHOEDDUS
A DDEFNYDDIR YN YSTOD Y DYDD YN DECHRAU'N UWCH I FYNY'R FFORDD |
THIS LAND IS PRIVATE ENTRY IS PROHIBITED
UNLESS YOU ARE CARRYING A FISHING LICENSE. THE PUBLIC FOOTPATH
AND PADARN LAKE WALK TO LLANBERIS START FURTHER UP THE ROAD |
Wedi'r cyfan, addasu
cynnyrch i'r gynulleidfa darged yw diben lleoleiddio!
Er cystal y gall
cyfieithiad fod, er hynny, ni all unrhyw gyfieithydd gyfieithu amrywiadau
ieithyddol a diwylliannol fel eu bod yn union fel y gwreiddiol. Rhaid i gyfieithydd
fod yn fwy na chyfieithydd llythrennol a bod yn ymwybodol o deithi ieithyddol
a diwylliannol yr iaith a’r gynulleidfa a fydd yn darllen y cyfieithiad.
Mae lleoleiddio yn golygu addasu cynnyrch, cynnyrch ieithyddol yn yr achos
yma, er mwyn ei wneud yn addas yn ieithyddol ac yn ddiwylliannol. Dylid ystyried
os yw hyn yn wasanaeth ychwanegol y mae cyfieithydd yn ei gynnig, neu a
yw'n rhan o waith dyddiol cyfieithydd.
Mae gan yr ysgrifennwr
gwreiddiol gryn gyfrifoldeb yn yr achos yma dros baratoi dogfen sydd mor hawdd
ei chyfieithu ag sydd bosibl. Yn ogystal â hyn, dylai sicrhau bod y cyfieithiad
yn addas i’w gynulleidfa, wedi’r cyfan mae’r cyfieithydd yn siŵr o fod yn
derbyn dogfen sydd wedi cael ei haddasu amryw o weithiau cyn cael ei chynhyrchu
yn ‘derfynol’ ar gyfer y cyfieithydd.
Mae globaleiddio yn bwnc llosg mawr yn y byd y dyddiau
hyn ond wrth gwrs mae cwmnïau mawr yn ddibynnol ar apêl eu cynnyrch yn rhyngwladol
er mwyn gwneud elw. Er mwyn gwneud elw rhyngwladol rhaid i gwmni ddibynnu
ar elw lleol. Mae globaleiddio
cynnyrch felly, gan ei wneud yn hygyrch i bawb, yn ddibynnol ar leoleiddio.
I danlinellu hyn galwa banc yr HSBC ei hun yn ‘fanc lleol y byd’. Mewn geiriau
eraill, er mwyn i gynnyrch rhyngwladol apelio at farchnadoedd gwahanol rhaid
ei farchnata gan ystyried gwahaniaethau ieithyddol a diwylliannol y gwledydd
ac ardaloedd gwahanol. Yn sylfaenol, er bod y syniad yn wrthun i nifer o bobl,
er mwyn cystadlu ar lefel rhyngwladol, rhaid bod yn lleol. Er hynny, talcen
caled iawn sydd gan gwmnïau Coca-Cola a Pepsi yn Saudi Arabia a gwledydd Islamaidd
eraill, lle mae gwerthiant Zamzam Cola a gynhyrchir yn Iran wedi codi ar draul gwerthiant
y cwmnïau rhyngwladol eraill, fel arwydd o brotest yn erbyn polisïau Unol
Daleithiau America!
Yn y cyd-destun hwn
mae rhyngwladoleiddio yn hanfodol ar gyfer lleoleiddio
gan mai’r syniad yw paratoi cynnyrch ‘niwtral’ y gellir ei leoleiddio yn
hawdd. Gall hyn olygu creu rhaglenni cyfrifiadurol y gellir eu haddasu i
sawl gwlad neu gall olygu sicrhau nad yw dogfen yn dibynnu ar hiwmor neu
ar ddywediad arbennig. Ystyrier er enghraifft y gwahaniaeth mewn cyfeiriadau
o wlad i wlad. Yn yr Unol Daleithiau defnyddir 'zip
codes' sy’n wahanol i godau post a welir yng ngwledydd Prydain. Mae’r nodau
a ddefnyddir wrth ysgrifennu yn amrywio rhwng ieithoedd. Mae gan rhai ieithoedd
acenion, ac mae ieithoedd eraill megis Arabeg a Hebraeg yn rhedeg o’r dde
i’r chwith yn groes i e.e. y Gymraeg sy’n rhedeg o’r chwith i’r dde. Byddai’n
rhaid ystyried materion o’r fath wrth gynllunio cynnyrch neu feddalwedd.
O ran cynnwys hefyd byddai’n rhaid ystyried gwahaniaethau sylfaenol megis
ar ba ochr i’r lôn y gyrrir car, a maint, siâp a lliw gwrthrychau megis arian,
bocsys llythyru, bysiau ac ambiwlansiau, heb sôn am gyfeiriadau at arferion
diwylliannol.
Rhaid cofio hefyd
am wahaniaethau yn y mesurau o wlad i wlad. Bellach defnyddir yr Euro mewn
sawl gwlad Ewropeaidd, ond yng Nghymru a gwledydd eraill Prydain parheir i
ddefnyddio punnoedd. Er gwaethaf deddfau Ewropeaidd
o blaid y system fetrig mae nifer yng ngwledydd Prydain yn parhau i arddel
yr hen system imperial o fesur a phwyso. Rhaid sicrhau
bod cysondeb a dealltwriaeth o ba fesuriad a ddefnyddir. Enghraifft eithafol
o bethau’n mynd o chwith oherwydd amryfusedd rhwng dwy system o fesur yw un
o brojectau NASA pan gymysgwyd mesuriadau metrig cydrannau a wnaed yn Ewrop
gyda rhai imperial cydrannau a wnaed yn yr Unol Daleithiau, gan beri i’r
cynllun cyfan fethu.
Beth i'w wneud?
Ÿ
Mater i’r rhai sy’n cynhyrchu’r
hyn sydd i gael ei gyfieithu fydd rhyngwladoleiddio
cynnyrch er mwyn ei wneud yn hawdd ei addasu i’r gynulleidfa leol. Dylent
fod yn ymwybodol bob tro o'u cynulleidfaoedd.
Ÿ
Dylai’r cyfieithydd sefydlu'r amodau gwaith ar gychwyn y broses gyfieithu gan
drafod gyda’r cwsmer pwy fydd â'r cyfrifoldeb terfynol dros leoleiddio a
chyfleu ystyr yn gywir. Dylid egluro na ellir cyfieithu
rhai pethau sy'n perthyn yn benodol i iaith neu ddiwylliant arbennig, ac
y dylid ystyried y ddwy iaith cyn llunio dogfen neu ymgyrch ddwyieithog. Mae hyn yn arbennig o wir wrth lunio ymgyrch hysbysebu
a all fod yn ddibynnol iawn ar slogan penodol. Wedi'r
cyfan bydd sawl fersiwn 'derfynol' wedi cael ei baratoi yn yr iaith wreiddiol
yn barod ac ni ddylid disgwyl i'r unig fersiwn a gyfieithir gan y cyfieithydd
allu adlewyrchu'r meddwl a aeth i'r fersiwn gwreiddiol, oni thrafodir gyda'r
cyfieithydd ymlaen llaw.
Ÿ
Os yw’r cyfieithiad dan sylw
yn rhan o ymgyrch hysbysebu sy’n cynnwys lluniau, yna dylai’r cyfieithydd
ofyn am gael gweld y lluniau hefyd er mwyn sicrhau bod y cyfieithiad yn
gweddu i’r delweddau gweledol. Mewn gwirionedd mae llunio slogan effeithiol
ar gyfer ymgyrch o’r fath yn waith i arbenigwyr hysbysebu, nid cyfieithwyr,
a dylai cyfieithwyr sy’n delio â gwaith o’r fath drafod y mater yn llawn
gyda’r asiantaeth sy’n eu comisiynu. Hyd yn oed os yw hi’n rhy hwyr i newid
pethau yn yr ymgyrch dan sylw, gall tynnu sylw’r asiantaeth at y broblem
fod yn gymorth i sefydlu gwell trefn ar gyfer yr ymgyrch nesaf.
Ÿ
Mae dogfennau ac ymgyrchoedd
hysbysebu sydd wedi ymgorffori ystyriaethau lleoleiddio
yn llwyddiannus yn medru bod yn arfau marchnata grymus. Mae’n werth atgoffa
cwsmeriaid nad baich ofer yw gofalu am y manylion hyn, ond ffordd i gael
yr elw mwyaf o’u buddsoddiad gwreiddiol.
Llyfryddiaeth
Samuelsson-Brown, Geoffrey A Practical Guide for Translators, Multilingual Matters Ltd., 1993.
Newmark, Peter, About Translation, Multilingual Matters Lts, 1991.
Localization Industry Standards Association www.lisa.org
Bezuidenhout, Ilze 'A Discursive-Semiotic
Approach to Translating
Cultural Aspects
in Persuasive Advertisements.' http://ilze.org/semio/index.htm