nôl i'r dudalen hyfforddi

Golygu

Beth yw ystyr golygu?

Mae gwahanol bobl yn golygu gwahanol bethau wrth y term ‘golygu gwaith’. I rai, nid yw’n ddim mwy na edrych dros eu gwaith eu hun yn frysiog i wneud yn siŵr nad oes unrhyw gamgymeriadau amlwg ynddo. Mewn sefyllfa swyddfa broffesiynol fodd bynnag mae gan y golygydd un neu fwy o’r swyddogaethau canlynol:

• darllen testun i sicrhau cywirdeb ffeithiol a phriodoldeb y cynnwys.
• asesu a chywiro’r testun o ran arddull ac eglurder mynegiant.
• cywiro testun o ran cywirdeb iaith (gramadeg), gan gynnwys sillafu (orgraff) a chamgymeriadau teipio.
• cywiro proflen sydd wedi cael ei chreu ar gyfer ei hargraffu

1. Darllen testun i sicrhau cywirdeb ffeithiol a phriodoldeb y cynnwys.

Bydd angen i’r golygydd felly fod yn arbenigwr ar y pwnc dan sylw (e.e. hanesydd os mai cyfrol ar hanes yw’r gwaith dan sylw, neu beiriannydd os mai llawlyfr peirianneg sy’n cael ei gyhoeddi). Yn y math yma o olygu, bydd y golygydd naill ai yn gwneud y newidiadau ei hun, neu yn trafod y testun gyda’r awdur gwreiddiol gan nodi lle mae angen i hwnnw neu honno ymhelaethu/cwtogi neu newid y testun. Os mai cyfieithiad yw’r testun, yna mae angen darllen y gwreiddiol a’r cyfieithiad ochr yn ochr i sicrhau bod y cyfieithiad yn adlewyrchiad cywir o ystyr y testun gwreiddiol.

2. Asesu a chywiro’r testun o ran arddull ac eglurder mynegiant.

Yn y sefyllfa hon cymerir bod cynnwys y ddogfen dan sylw yn gywir (ond dylai golygydd da bob amser dynnu sylw at gamgymeriadau ffeithiol amlwg yn y testun). Dyletswydd y golygydd yn y math hwn o waith yw gwneud yn siŵr fod yr ystyr yn cael ei fynegi’n glir a bod cywair yr iaith yn briodol i’r ddogfen dan sylw. Mewn rhai sefyllfaoedd mae dogfennau yn cael eu golygu o ran eglurder i’w paratoi ar gyfer cael eu cyfieithu i nifer o ieithoedd eraill, neu ar gyfer cael eu cyfieithu’n beirianyddol (machine translation). Yr enw ar hyn yw rhagolygu [linc].

3. Cywiro testun o ran cywirdeb iaith (gramadeg), gan gynnwys sillafu (orgraff) a chamgymeriadau teipio.

Bellach mae nifer o raglenni meddalwedd ar gael sy’n mecaneiddio’r broses hon i raddau, er enghraifft CySill [linc] sy’n cywiro sillafu a gramadeg yn y Gymraeg, a’r gwirydd sillafu yn Microsoft Office XP [linc] sy’n cywiro sillafu yn y Gymraeg. Ni ellir dibynnu’n llwyr ar hyd yn oed y goreuon o’r rhaglenni hyn fodd bynnag. Nid yw gwirwyr gramadeg eto yn medru deall pob rheol ramadeg, a byddant weithiau yn awgrymu cywiriad sydd ei hun yn anghywir. Maent yn gymorth felly i dynnu sylw at wallau posibl, ond mae angen golygydd dynol o hyd i roi’r gair olaf ar gywirdeb gramadeg. Mae gwirwyr sillafu yn ddefnyddiol i ganfod gwallau teipio a gwallau sillafu. Os ceir gair nad yw’r rhaglen yn ei adnabod, bydd angen golygydd dynol o hyd i ddewis y gair cywir o restr sy’n cael ei chynnig iddo, neu benderfynu bod y gair yn gywir, ac yn bod, er nad yw’r rhaglen yn ei adnabod. Nid yw rhaglenni gwirio sillafu fodd bynnag yn medru dweud os nad dyna’r sillafiad cywir ar gyfer yr ystyr a fwriadwyd yn y cyd-destun yna (e.e. ‘yoke’ a ‘yolk’ yn Saesneg, neu ‘mor’ a ‘môr’ yn y Gymraeg), ac unwaith eto, golygydd dynol ddylai fod â’r gair olaf.

4. Cywiro proflen sydd wedi cael ei chreu ar gyfer ei hargraffu.

Yr enw ar hyn yw prawfddarllen. Mae’r term hwn weithiau’n cael ei ddefnyddio’n llac ar gyfer yr holl brosesau golygu. Yr ystyr wreiddiol, a chywir fodd bynnag yw’r cam olaf wedi i’r gwaith gael ei baratoi yn barod i’r camera (camera-ready), neu, yn achos deunyddiau sy’n cael eu cyhoeddi ar y we erbyn hyn, yn y fersiwn fydd yn ymddangos fel tudalen we. Pan oedd teip ar gyfer argraffu yn cael ei osod â llaw, y pwrpas oedd gwneud yn siŵr nad oedd unrhyw lythrennau wedi’u camosod. Erbyn hyn, edrych am symbolau sydd wedi mynd yn rhyfedd wrth drosglwyddo o un system i’r llall ddylai fod y prif waith yn ystod y cam hwn (e.e. y gosodiad yn mynd yn rhyfedd neu’r acenion yn gwrthod trosi rhwng rhaglen brosesu geiriau megis Microsoft Word a rhaglen argraffu bwrdd gwaith megis Quark Express, neu raglen gyhoeddi ar y we megis Dreamweaver).

Cwestiynau i’w gofyn

Penderfynwch yn gyntaf pa fath o waith olygu sydd dan sylw. Mae hyn yn arbennig o bwysig wrth ddyfynnu pris am olygu testun mewn sefyllfa fasnachol. Mae’n bwysig ym mhob sefyllfa eich bod chi’n deall beth yn union yw hyd a lled eich cyfrifoldebau chi a’ch rhan yn y broses gyfan o ddarparu testun gorffenedig. Dylech ofyn felly

• sawl cam sydd yn y broses olygu, a pha gam(au) yn y broses sy’n gyfrifoldeb i chi
• pwy arall sydd â rhan yn y broses, ac a oes modd i chi ymgynghori â hwy
• beth yw perthynas eich gwaith â threfn rheoli ansawdd y cwmni [linc]

Os mai golygu ar gyfer cwmni cyhoeddi ydych chi dyma rai ystyriaethau pwysig:

• a oes disgwyl i chi weithio’n agos gyda’r awdur gwreiddiol i wella’r testun?
• ai arnoch chi mae’r cyfrifoldeb am gywirdeb ffeithiol y gwaith yn gorffwys?
• ai statws awgrymiadau i’r awdur eu derbyn neu eu gwrthod sydd i’ch newidiadau, neu ai chi sydd â’r gair terfynol yn y mater?

Os mai golygu cyfieithiadau yw eich gwaith, mae angen i chi wybod:

• ai cyfieithiadau drafft sy’n cael eu hanfon atoch, neu gyfieithiadau gorffenedig?
• a oes disgwyl i chi roi adborth i gyfieithwyr am wallau yn eu gwaith?
• a gafodd y cyfieithydd gwreiddiol ganllawiau ynghylch termau priodol, arddull tŷ arbennig neu gywair iaith penodol i’w dilyn, a drosglwyddwyd y rheiny i chi

Rhai pethau i’w cofio wrth olygu testun o unrhyw fath:

· Gall y rhan fwyaf o bobl olygu yn well ar bapur nac ar sgrîn.

· Defnyddiwch wirydd sillafu a gramadeg, ond cofiwch na ellir dibynnu arnynt yn llwyr.

· Byddwch yn ofalus gyda rhestrau a phwyntiau bwled gan sicrhau nad oes rhai wedi cael eu hepgor.

· Os yw dogfen yn disgrifio camau mewn gweithred, dilynwch y camau yn eich meddwl i sicrhau eu bod yn ddealladwy.

· Mae'n anodd i berson weld ei gamgymeriadau ei hun wrth ysgrifennu neu gyfieithu. Mae bob amser yn well cael rhywun arall i olygu’r gwaith. Os nad yw hyn yn bosibl ceisiwch roi’r gwaith o’r neilltu am gyfnod er mwyn dod yn ôl ato â llygaid ffres i’w olygu.

· Neilltuwch amser yn achlysurol i adolygu pwyntiau gramadegol a gwella eich dealltwriaeth eich hun o iaith.

· Ceisiwch fod yn ymwybodol o’r camgymeriadau cyffredin rydych yn eu gwneud. Gallwch wneud rhestr ohonynt er mwyn sicrhau eich bod yn talu sylw arbennig iddynt.

· Defnyddiwch eich bys neu ddalen o bapur i ddilyn pob gair wrth ei ddarllen a gorchuddio’r testun sydd eto i’w olygu.

· Gallwch ddefnyddio'r adnodd 'trackchanges' o fewn Word er mwyn amlygu'r newidiadau a wneir mewn testun. Gellir defnyddio'r adnodd i ddangos y newidiadau i’r awdur/cyfieithydd gwreiddiol.

Wrth olygu cyfieithiad hefyd :

· Ceisiwch weld y cyfieithiad fel testun ar ei ben ei hun yn hytrach na fel cyfieithiad.

· Os ydych yn poeni fod cyfieithiad yn swnio’n annaturiol, darllenwch y ddogfen allan yn uchel er mwyn adnabod y darnau sy’n peri trafferth

Yn ôl ambell un, dyfodol cyfieithu fydd golygu, gan y bydd mwy byth o ddefnydd o gof cyfieithu a chyfieithu peirianyddol.

Dyma rai argymhellion ar gyfer darllen proflenni:

· Dylech drafod gyda'r cwsmer os ydych yn gyfrifol am brawf ddarllen hefyd. Does dim sy'n waeth na gweld dogfen wedi'i chyfieithu'n gywir yn cael ei chyhoeddi yn llawn camgymeriadau y gallasid eu hosgoi. Yn bwysicach na hyn, gall adlewyrchu yn wael iawn ar y cyfieithydd ei hun.

· Dylech edrych yn fanwl ar benawdau.

· Dylech edrych yn fanwl ar droednodiadau.

· Dylech edrych ar ysgrifen sy'n fân iawn, megis troednodiadau.

· Dylech gofio geiriau sy'n debyg i rai eraill y gall y gwirydd sillafu fod wedi'u camgymryd, yn arbennig rhai sy'n dibynnu ar acenion i'w gwahaniaethu oddi wrth air arall.

· Dylid sicrhau bod rhifau'n gywir.

· Dylid sicrhau bod enwau priod yn gywir.

Darllen pellach

Mae sawl tudalen gwe ar gael sy'n rhoi syniadau ar sut i olygu testun. Rhaid cofio bod rhain yn aml yn defnyddio'r geiriau golygu a phrawf ddarllen fel cyfystyron. Mae rhai tudalennau hefyd yn canolbwyntio ar brawf ddarllen a golygu deunydd nas cyfieithwyd, ond gellir cymhwyso'r technegau hyn i faes cyfieithu. Dyma rai tudalennau gwe a llyfrau defnyddiol:

· LR Communication Systems, Inc.

www.lrcom.com/tips/proofreading-editing.htm

· Purdue University, OWL Online Writing Lab

owl.english.purdue.edu/

owl.english.purdue.edu/handouts/general/gl_stepedit.html

owl.english.purdue.edu/handouts/general/gl_proof2.html

· Samuelsson-Brown, Geoffrey A Practical Guide for Translators, Multilingual Matters Ltd, 1993.

· Hughes, J. Elwyn Canllawiau Iaith a Chymorth Sillafu, Gomer, Llandysul, 1997. (Yr adran ar nodau cywiro wrth brawfddarllen yn arbennig)